Hoe fataal is ‘stout’?

Heleen van Royen is stoer. In het boek Stout dat zij samen met lingerie-ontwerpster Marlies Dekkers schreef definieert zij onder die naam een nieuwe levensfilosofie voor vrouwen. Vrouwen moeten beter nadenken over de mate waarin ze bevrijd zijn. Ze moeten zich niet schamen voor hun seksualiteit, hun verlangens en hun lust. Stout-zijn heeft veel te maken met vrouwelijke promiscuïteit en het delen van je erotische fantasieën met andere vrouwen.

Van Royen noemt zich ook een feminist. In haar recent uitgekomen eenmalige glossy Heleen interviewt ze Christie Hefner, dochter van Hugh en directrice van het Playboy concern. Hefner: ‘wie zichzelf geen feminist noemt, is in feite een racist.’ Ahum. Racist? In ieder geval geeft Van Royen samen met mede-powervrouw Hefner aan het woord feminist weer een stoere klank. In het magazine is verder een lijst opgenomen met de 100 Nederlandse vrouwen met het meeste aanzien en macht. De Top-3: Neelie Kroes, Rita Verdonk en Sonja Bakker. Wie wil daar nu niet tussen staan?

Wanneer ben je als vrouw stout? Daartoe ontwierpen Dekkers en Van Royen een twaalfpuntsschaal. Tot en met nummer 9 op deze schaal scoor je met eigenschappen die iedereen (en zeker de meeste feministen) zullen aanspreken: levenslustig, ambitieus, creatief, ondernemend, grensverleggend, veerkrachtig enz. Maar vanaf schaal 10 komen daar de echte stoute begrippen bij: dominant, manipulatief en ongenaakbaar. Waarom nu juist deze termen? Waarom zouden vrouwen aan die omschrijving willen voldoen? Stoute vrouwen lijken een sterke obsessie te hebben met macht. Vooral macht over mannen. Zij voldoen daarbij aan het klassieke type van de femme fatale. De fatale vrouw is het vrouwelijke equivalent van de mannelijke ladykiller. Ze windt mannen om haar vinger en dumpt ze wanneer het haar uitkomt (waarom komt het beeld van Rob Oudkerk me nu ineens voor ogen?). Ze gebruikt haar seksualiteit vooral als middel om die macht te verkrijgen. De fatale vrouw heeft daarbij andere motieven dan de nymfomane. De laatste gebruikt ook seksualiteit als middel, maar dan vooral om aandacht te krijgen. De fatale vrouw echter veracht de mannen die zij gebruikt en manipuleert hen juist omdat ze afhankelijkheid naar haar toe tonen. De fatale vrouw houdt niet van zwakte en van behoeftigheid. Ze kijkt neer op mannen die wel dergelijke gevoelens hebben.

Een paar jaar terug was er een tentoonstelling over fatale vrouwen in het Groninger Museum. Het type van de fatale vrouw was namelijk in het fin de siècle een populair motief in de beeldende kunst. Fatale vrouwen speelden destijds een dominante rol in de mannelijke verbeelding. Salomé, La belle dame sans merci, Klytaimnestra, Medea, het zijn vaak verbeeldingen van mannelijke angsten, net zoals de nymfomane een verbeelding is van mannelijke verlangens. Betekent dit dat de fatale vrouw niet bestaat, dat het hier om een construct gaat, afkomstig ui de mannelijke fantasie? En dat als ze al bestaat, dat het om zogenaamd uncle Tom-gedrag gaat, zoals Ariel Levy dat beschrijft in haar boek Female Chauvinist Pigs? Met andere woorden: dat ze de plek inneemt die haar in de mannelijke verbeelding is toegewezen? Vanuit feministisch oogpunt is dat een verleidelijke these. Fatale vrouwen als Heleen van Royen lijden aan een vorm van vals bewustzijn. Filosofe Stine Jensen heeft al eens geopperd dat Van Royen en Dekkers Nederlandse FCP’s zijn. En gezien het feit dat Van Royen op bezoek gaat bij FCP bij uitstek, Christie Hefner, lijkt ze dit geluid zelf te willen bevestigen.

Toch is dat te kort door de bocht. Fatale vrouwen bestaan wel degelijk, net zoals nymfomanes bestaan. Hun psychologische motieven zijn alleen wat minder fraai en eigenlijk helemaal niet stoer. In de tentoonstellingscatalogus van Fatale vrouwen staat een artikel over dit type vrouw van psychoanalyticus Eddy de Klerk. Volgens de Klerk gaat het hier om vrouwen die in hun kindertijd bang zijn gemaakt en affectief tekort zijn gekomen. Met behulp van machtsfantasieën proberen zij te overleven in een buitenwereld die ze als bedreigend ervaren. De psychoanalyticus beschrijft de eigenschappen van de fatale vrouw als volgt: ‘een extreme vorm van onafhankelijkheid, de overtuiging niets of niemand nodig te hebben, de vanzelfsprekende veronderstelling bewonderd te worden, superieur gedrag, het gevoel boven alle kritiek te staan, het streven zelf de touwtjes in handen te houden en de neiging elk teken van zwakte, kwetsbaarheid of behoeftigheid uit het emotionele repertoire te bannen.’ Het is niet mijn bedoeling om Heleen van Royen als persoon te analyseren. Het gaat me hier om de levenswijze die zij samen met Dekkers onder de naam stout wil uitdragen. Waarom is de stoute vrouw zo fataal? En waarom is er blijkbaar behoefte aan dit type in postfeministisch Nederland?

Want het kenmerkende van de fatale vrouw is dat ze leeg en onzeker is van binnen. Die leegte en onzekerheid die in de jonge jaren zijn ontstaan probeert ze te overdekken met een imago van superioriteit. Van Royen en Dekkers schrijven in Stout: ‘Niets van wat we doen is vanzelfsprekend of makkelijk, al zouden we liever dood neervallen dan dat in het openbaar laten blijken’. Stout-zijn is dus een lege pose en het doel is macht. Zou dat de reden zijn dat Van Royen altijd zo onecht overkomt op TV? Wellicht. In ieder geval is het de vraag of het een goed rolmodel is voor vrouwen om je in het openbare leven altijd anders voor te doen dan je bent.

En hoe zit het dan met seks? De fatale vrouw maakt ook instrumenteel gebruik van haar seksualiteit. De Klerk spreekt zelfs van pseudo-seksualiteit. Het is niet belangrijk of de fatale vrouw veel van haar seksualiteit geniet, als de man die ze verovert maar voor haar valt en van haar afhankelijk raakt. Daarom zijn veel van de seksuele verhalen in Stout niet echt spannend. Ze gaan er eerder over hoe stoer vrouwen wel niet zijn, dat ze vreemd durven gaan, dat ze mannen als lustobject durven gebruiken. Nog zoiets: in de Heleen staat een heel stuk over ‘SM voor beginners’ en ook in Stout wordt veel gekoketteerd met SM. Natuurlijk is SM op het eerste gezicht interessant voor stoute vrouwen die gepreoccupeerd zijn met macht. Maar SM is de seksualisering van macht en gevoelens van dien aard maken deel uit van je persoonlijkheid, net zoals homoseksualiteit deel uitmaakt van iemands innerlijkste ik. Je hebt het of je hebt het niet. Het is geen truukje dat je kan leren om je seksspel op te waarderen, om lekker stoer en stout te doen. Dat alleen al denken is het instrumentaliseren van seksualiteit en niet het beleven daarvan. Van werkelijke seksuele emancipatie is dan ook weinig sprake bij Van Royen.

Seks mag namelijk nooit een middel zijn, maar is altijd doel op zich. Seksualiteit is zo persoonlijk dat je er eigenlijk alleen maar op een heel kwetsbare manier van kan genieten. Dat hoeft niet per se in een vaste relatie, maar het vergt wel van beide partners dat de gevoelens serieus worden genomen en dat er onderling respect is. De gevoelens zouden doorvoeld en authentiek moeten zijn. De fatale vrouw heeft echter totaal geen respect voor de mannen waarmee ze gaat. Ze gaat net zo prat op haar veroveringen als de mannelijke ladykiller dat doet. In het hoofdredactioneel commentaar van de Heleen citeert de hoofdedactrice zelf met instemming het verhaal van een stoute vrouw: ‘Ik ben een getrouwde moeder van drie kinderen. Dankzij internet heb ik een relatie gekregen met een jongen van achttien, vervolgens heb ik vier buurjongens verleid tussen de zeventien en negentien jaar. Op dit moment heb ik een vriendje van twintig en als we seks hebben, doe ik alsof ik zijn moeder ben.’ Let op de grote hoeveelheid getallen (aantallen minnaars, leeftijden) die in bovenstaande tekst voorkomen. Is dit verlangen, is dit lust? Of eerder bravoure en opschepperij?

Waarom worden vrouwen in deze tijd uitgedaagd om de rol van de fatale vrouw te spelen? Wat is daar zo bevrijdend aan? Persoonlijk denk ik dat het hier om meer gaat dan alleen uncle Tom-gedrag richting mannen. Het gaat niet alleen om vrouwen die zich aanpassen aan de overheersende patriarchale moraal. Het gaat om vrouwen (en mannen) die zich aanpassen aan een samenleving waarin prestatie, macht, succes en markwaarde blijkbaar belangrijker worden gevonden dan innerlijke waarden als authenticiteit en persoonlijkheid. Je bent pas iemand als je succesvol bent. Op afhankelijkheid (van iemand anders of van de overheid) wordt neergekeken. De stoute vrouw is ongelooflijk onafhankelijk, ze is ongenaakbaar. De seksuele bevrijding van stout is een pseudo-seksuele bevrijding, omdat deze weinig te maken heeft met een kwetsbaar zelfonderzoek naar de eigen seksuele gevoelens. Seks is bij de Van Royens van deze wereld slechts een middel om hun imago interessant te maken, om nog machtiger en succesvoller te worden. Maar op het gebied van werkelijke hartstocht, van echte pure authentieke en doorvoelde geilheid, hebben deze nieuwe femmes fatales weinig te bieden.